(LSVN) – Hành nghề tranh tụng, tác giả từng chứng kiến không biết bao lần một phiên tòa bị hoãn chỉ vì thư triệu tập bị thất lạc, hồ sơ bị “kẹt” giữa các phòng, hay một nhân chứng không thể bay từ miền Trung vào TP. HCM đúng hẹn. Tư pháp là trụ cột của Nhà nước pháp quyền, nhưng quá trình tiếp cận công lý lại không ít lần khiến người dân nản lòng bởi thủ tục lạc hậu, thiếu minh bạch và chi phí vô hình quá lớn. Trong bối cảnh đó, sự ra đời và mở rộng của Tòa án điện tử tại Việt Nam, đặc biệt ở TP.HCM, không chỉ là một tiến bộ kỹ thuật, mà là một đột phá chiến lược – làm thay đổi căn bản cách thức mà người dân, doanh nghiệp và Nhà nước tương tác với hệ thống tư pháp. Công lý, giờ đây, đã gần hơn bao giờ hết – chỉ cách một cú nhấp chuột.
Có những ngày công lý đến muộn
Có những buổi sáng tác giả đến tòa với hai tập hồ sơ dày cộp, hy vọng vào một buổi tranh tụng quyết định, để rồi chỉ nhận được cái lắc đầu: “Bị đơn chưa nhận được giấy triệu tập”. Có lần, tác giả cùng thân chủ phải bay từ Hà Nội vào TP. HCM chỉ để nộp một đơn yêu cầu đơn giản, vì “hồ sơ này không nhận qua email”.
Nhiều doanh nghiệp trong thời gian xảy ra tranh chấp đã trì hoãn cả kế hoạch đầu tư vì không biết khi nào tòa sẽ thụ lý, khi nào xét xử, khi nào có phán quyết. Những câu hỏi đó không ai có thể trả lời dứt khoát, vì toàn bộ các quy trình xử lý giấy tờ, phân công thẩm phán, thông báo lịch xử… vẫn đang phụ thuộc vào quy trình hành chính thủ công, không có công cụ tra cứu minh bạch.
Tư pháp, trong rất nhiều năm, vẫn đi chậm hơn các dịch vụ công khác. Người dân có thể nộp thuế, đăng ký xe, nhận sổ hộ khẩu online – nhưng để được bảo vệ quyền lợi pháp lý, họ vẫn phải xếp hàng, sao in hồ sơ, chờ ký tay và chạy lòng vòng giữa các phòng ban. Điều ấy không chỉ làm lãng phí thời gian, tiền bạc – mà còn bào mòn niềm tin vào công lý.
Ông Phạm Minh Chính, Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ, Chủ tịch Ủy ban Quốc gia về Chuyển đổi số dự và chỉ đạo Hội nghị giới thiệu mô hình chuyển đổi số thành công cấp bộ, ngành tại Toà án nhân dân Tối cao.
Tòa án điện tử: Cách mạng đột phá và sâu sắc
Tòa án điện tử không chỉ là việc “cài phần mềm” vào hệ thống cũ, mà là một cải cách mang tính cấu trúc, nhằm tái định hình toàn bộ quy trình tố tụng: từ nộp đơn khởi kiện, phân công thẩm phán, tiếp cận hồ sơ, theo dõi tiến độ, đến tổ chức phiên xử – đều diễn ra trên nền tảng số hóa, kết nối, đồng bộ và có thể giám sát.
Tại TP. HCM, đặc biệt là tại TAND Quận 1 (nay là TAND Khu vực I), hệ thống số hóa đã cho phép người dân, luật sư và thẩm phán truy cập, tra cứu, xử lý và lưu trữ toàn bộ hồ sơ vụ án trên nền tảng nội bộ. Thậm chí, người dân còn có thể theo dõi tiến trình vụ án giống như theo dõi đơn hàng online, nhận thông báo qua email, điện thoại, hoặc truy cập tài khoản trên nền tảng xác thực bằng căn cước công dân [1].
Hệ thống cũng đang thí điểm tích hợp AI pháp lý nội bộ, cho phép hỗ trợ tra cứu luật, tổng hợp tài liệu trong hồ sơ, thậm chí gợi ý điều luật hoặc định hướng xác minh. Đây không chỉ là bước tiến về mặt công nghệ, mà còn là sự hỗ trợ thiết thực trong bối cảnh án tồn đọng nhiều, khối lượng công việc ngày càng lớn, nguồn lực xét xử chưa đáp ứng kịp sự phát triển của xã hội.
Tính minh bạch đã được nâng cao: hồ sơ không thể “mất”, tiến trình không thể “ngâm”, mọi thao tác đều có nhật ký xử lý, mọi hành vi chậm trễ đều để lại dấu vết.
Tiết kiệm cho dân – hiệu quả cho hệ thống
Tòa án điện tử – nếu được vận hành đúng – chính là cách để tiết kiệm lớn nhất cho xã hội.
Một người lao động từ Đồng Nai không cần xin nghỉ hai ngày để đến tòa nộp đơn ly hôn – chỉ cần đăng nhập và nộp online.
Một doanh nghiệp ở Đà Nẵng có thể gửi tài liệu bổ sung cho thẩm phán TP. HCM mà không cần công chứng, gửi bưu điện.
Một thân chủ tại Canada vẫn có thể theo dõi vụ án thừa kế của mẹ mình tại Việt Nam – không cần bay về.
Tiết kiệm không chỉ nằm ở chi phí trực tiếp. Nó còn nằm ở việc giảm nguy cơ bị “làm khó”, “làm chậm”, vì mọi hành vi hành chính đã được số hóa, có nhật ký, có trách nhiệm cụ thể. Nó nằm ở việc giảm sự bất định trong tố tụng, khi các bước xử lý đều có hạn định và có thể theo dõi[2].
Không chỉ người dân được lợi, bản thân hệ thống tư pháp cũng giảm tải áp lực, kiểm soát nội bộ tốt hơn, nâng cao năng suất công chức. Thẩm phán không phải trực tiếp quản lý hàng chục kẹp hồ sơ giấy, thư ký không còn phải đi từng phòng xin chữ ký, lãnh đạo tòa có thể giám sát công việc toàn hệ thống thông qua dashboard theo thời gian thực.
Hiện thực hóa Nghị quyết 66-NQ/TW về đổi mới thi hành pháp luật
Trong bối cảnh cải cách thể chế quốc gia, việc xây dựng Tòa án điện tử không đơn thuần là đổi mới kỹ thuật hành chính, mà còn là cách cụ thể hóa đường lối chính trị được xác lập tại Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị. Theo đó, Đảng yêu cầu đổi mới toàn diện công tác xây dựng và thi hành pháp luật, xác định đây là “đột phá của đột phá” trong tiến trình hoàn thiện thể chế phát triển đất nước.
Nghị quyết 66 không chỉ đặt mục tiêu hoàn thiện văn bản pháp luật, mà còn nhấn mạnh nâng cao hiệu lực, hiệu quả tổ chức thi hành, xây dựng pháp luật theo hướng kiến tạo phát triển, lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm, đồng thời ưu tiên ngân sách, nhân lực và công nghệ cho chuyển đổi số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo trong toàn bộ hoạt động pháp luật và tư pháp[3].
Trong tinh thần đó, Tòa án điện tử trở thành một mô hình triển khai cụ thể và thiết thực. Việc số hóa quy trình tố tụng, công khai hóa lịch xét xử, áp dụng AI hỗ trợ thẩm phán, cho phép người dân và luật sư tra cứu, giám sát tiến trình giải quyết vụ án từ xa – không chỉ góp phần nâng cao chất lượng xét xử, mà còn tạo điều kiện để người dân thực hiện quyền giám sát đối với hoạt động tư pháp, như đúng tinh thần mà Nghị quyết 66 đặt ra: pháp luật không chỉ đúng – mà phải dễ tiếp cận, dễ hiểu, dễ kiểm chứng và minh bạch.
Một phiên tòa trực tuyến.
Bài học từ thế giới và hành trình cần tiếp tục
Thế giới không đứng yên, rất nhiều quốc gia đã xây dựng hệ thống tòa án điện tử toàn diện:
Trung Quốc: Triển khai ba Tòa án Internet tại Hàng Châu, Bắc Kinh, Quảng Châu, xét xử trực tuyến từ đầu đến cuối, áp dụng blockchain xác thực chứng cứ và AI hỗ trợ phân tích pháp lý [4].
Singapore: Từ năm 2013, hệ thống eLitigation vận hành theo mô hình “case-centric”, cho phép toàn bộ quy trình tố tụng từ nộp đơn, trả lời, xét xử và lưu trữ được xử lý trên một nền tảng duy nhất [5].
Liên minh châu Âu: eCuria cho phép luật sư và đại diện pháp lý tại Tòa án Công lý châu Âu nộp tài liệu hoàn toàn qua mạng, có chứng thực số và nhật ký bảo mật [6].
Ý: Hệ thống Processo Civile Telematico (PCT) giúp cắt giảm hơn 50% thời gian xét xử dân sự, toàn bộ quy trình xét xử, thông báo, lập lịch và nhận phán quyết đều số hóa [7].
Hà Lan: Dự án KEI nhằm điện tử hóa toàn bộ tư pháp, dù bị gián đoạn do thiếu đồng thuận kỹ thuật và chi phí, nhưng vẫn là ví dụ đáng chú ý về tầm quan trọng của thiết kế pháp lý đi kèm công nghệ [8].
Việt Nam đã có một khởi đầu đáng ghi nhận, nhưng chặng đường phía trước không dễ dàng:
Pháp luật chưa theo kịp: Nhiều quy định vẫn yêu cầu bản giấy, chữ ký tươi. Chưa có hệ thống quy phạm pháp luật đồng bộ công nhận giá trị pháp lý toàn phần của dữ liệu điện tử trong tố tụng.
Hạ tầng cần đồng bộ hóa: Hiện vẫn còn tình trạng “mỗi nơi một phần mềm”, chưa có cơ sở dữ liệu quốc gia chung, liên thông hệ thống hành chính – tư pháp.
Tâm lý e dè: Từ công chức đến người dân, nhiều người vẫn lo ngại việc chuyển đổi sẽ phức tạp, khó sử dụng, hoặc ảnh hưởng đến tính bảo mật. Điều này cần được giải quyết bằng đào tạo, truyền thông, và chính sách khuyến khích.
Công lý trong tầm tay – nhưng phải chạm được
Điều làm tác giả trăn trở không phải là liệu Tòa án điện tử có thành công hay không – mà là liệu nó có được nhân rộng, duy trì và vận hành đúng triết lý công bằng, minh bạch và hiệu quả hay không.
Bởi một hệ thống số – nếu không được kiểm soát tốt – có thể chỉ thay thế “công văn bằng email”, nhưng không làm thay đổi bản chất quyền lực hành chính nội tại. Công lý sẽ không đến gần hơn nếu dữ liệu chỉ được số hóa cho có, nếu lịch xử vẫn là điều “bí mật nội bộ”, và nếu hệ thống chỉ mang tính hình thức.
Tòa án điện tử không phải là cái đích – mà là một công cụ. Nhưng nếu được vận hành đúng, nó sẽ là công cụ mạnh nhất để đưa công lý đến gần hơn với người dân, như cách Chính phủ đang làm với Cổng dịch vụ công quốc gia, như cách ngành thuế và bảo hiểm xã hội đã chuyển mình.
Giấc mơ công lý số trong kỷ nguyên mới
Tác giả từng có một thân chủ lớn tuổi, bà đứng trước cổng tòa án giữa trưa nắng, lật từng tờ giấy triệu tập với ánh mắt hoang mang. Khi tôi giải thích rằng “lần sau cô có thể nhận giấy hẹn qua Zalo hoặc email, và hồ sơ vụ án cô có thể xem trên mạng”, bà mỉm cười: “Thế là tòa bây giờ cũng văn minh như bệnh viện rồi hả cháu?”
Tôi gật đầu – và thầm mong – một ngày không xa, chúng ta sẽ có những Tòa án điện tử không chỉ “hiện đại hóa”, mà làm sống lại lòng tin của người dân vào công lý. Khi đó, cải cách tư pháp không còn là khẩu hiệu – mà là điều họ có thể cảm nhận, chạm tới, và đồng hành mỗi ngày.
Tài liệu tham khảo:
1. Tạp chí Tòa án Nhân dân, “Xây dựng Tòa án điện tử tại Việt Nam và định hướng phát triển”, 2024. https://tapchitoaan.vn/xay-dung-toa-an-dien-tu-tai-viet-nam-trong-thoi-gian-qua-va-nhung-dinh-huong-giai-phap-trong-thoi-gian-toi9273.html.
2. Báo Công lý, “Xây dựng Tòa án điện tử là nhiệm vụ cấp thiết trong cải cách tư pháp”, 2024. https://congly.vn/xay-dung-toa-an-dien-tu-la-nhiem-vu-cap-thiet-trong-tam-ve-thuc-hien-cai-cach-tu-phap-436408.html.
3. Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. https://tulieuvankien.dangcongsan.vn.
4. Judicature, Duke Law, “China’s EJustice Revolution”, 2020. https://judicature.duke.edu/articles/chinas-e-justice-revolution/.
5. Wikipedia, “Integrated Electronic Litigation System (Singapore)”. https://en.wikipedia.org/wiki/Integrated_Electronic_Litigation_System.
6. Court of Justice of the European Union, eCuria. https://curia.europa.eu/jcms/jcms/P_78957/en/.
7. CEPEJ, Council of Europe, ICT in European Judicial Systems, 2022. https://rm.coe.int/cepej-2022-ict-courts/1680a6fc2f.
8. IJCA Journal, “Digitalisation of Justice in the Netherlands – Lessons from the KEI Program”, 2020. https://iacajournal.org/articles/10.36745/ijca.445/.
Luật sư LƯU TIẾN DŨNG
Hãng Luật La Défense
